Παραθέτω κάποια τμήματα από μία διάλεξή μου με τίτλο "Τοπόσημα, Τοπωνύμια και Σύμβολα", στο μάθημα των 2ετών του Τμήματος Αρχιτεκτόνων του Α.Π.Θ. "Εισαγωγή στην έννοια του χώρου και της πόλης".
Ίσως βοηθήσει από μία άλλη οπτική γωνία, στο επίκαιρο θέμα της ονοματοδοσίας της ΠΓΔΜ και στο γιατί της εμμονής των κυβερνώντων της με την αθρόα και διάσπαρτη τοποθέτηση «αγαλμάτων» αρχαίων Μακεδόνων ανά την επικράτειά τους.
Ίσως βοηθήσει από μία άλλη οπτική γωνία, στο επίκαιρο θέμα της ονοματοδοσίας της ΠΓΔΜ και στο γιατί της εμμονής των κυβερνώντων της με την αθρόα και διάσπαρτη τοποθέτηση «αγαλμάτων» αρχαίων Μακεδόνων ανά την επικράτειά τους.
Τοπωνύμια είναι ‘Αι επιγραφαί γεγλυμέναι επί του εδάφους’, όπως εύστοχα παρατηρούν οι καθηγητές Κατσάνης και Προκόβας, οι οποίοι έχουν ασχοληθεί επισταμένως με τα ζητήματα των τοπωνυμίων, κυρίως για ορεινούς οικισμούς.
Η αποτύπωση της ιστορίας στο έδαφος, καθώς και η σημασιολογική και σημειολογική ονοματολογία των σημείων αναφοράς των επί μέρους στοιχείων της, αναφέρεται στην ιστορική διαδρομή ενός οικισμού, μιας πόλης, ενός έθνους και την καθορίζουν δυο βασικές συνιστώσες: Οι Άνθρωποι και ο Τόπος.
Ανάμεσα σ' αυτές, υφαίνεται και δομείται η προσωπικότητα των κατοίκων, η ιδεολογία τους, ο πολιτισμός τους, η πολιτική ιστορία τους, η οικονομία τους, το πολίτευμά τους και γενικότερα σκιαγραφείται η πολυσχιδής φυσιογνωμία τους.
Για να αποσαφηνίσουμε τις έννοιες μεταξύ τοπόσημου και τοπωνυμίου, ας αναφέρουμε επιγραμματικά τα εξής:
Σε αντίθεση, τώρα, με την τυχαιότητα των διαφόρων γεωφυσικών ή αστικών χαρακτηριστικών, που αξιοποιούνται από τον εγκέφαλο μας ως σημεία αναφοράς, υπάρχει και μια ειδική κατηγορία τοποσήμων, τα οποία έχουν τοποθετηθεί επί τούτου.
Πρόκειται για τα ποικίλα αγάλματα και άλλα γλυπτά που βρίσκονται κατεσπαρμένα σε όλες σχεδόν τις πόλεις του κόσμου. Τα έργα αυτά, είναι προορισμένα να ξεχωρίζουν, και σε συνδυασμό με το γεγονός ότι συνήθως δεσπόζουν σε πλατείες ή άλλους ανοιχτούς χώρους, εντυπώνονται στέρεα στο υποσυνείδητο των κατοίκων.
Το σημαντικό με τα έργα αυτά είναι ότι, πέρα από τη διάθεση που διαμορφώνουν, λειτουργούν για τον εγκέφαλο ως τοπόσημα χώρων ή περιοχών. Και όπως είδαμε, η νοητική μας αποτύπωση του αστικού ιστού, έχει ακριβώς τη μορφή ιστού, του οποίου οι άξονες ενώνουν μεταξύ τους διαφορετικά σημεία αναφοράς.
Έτσι, τα χτυπητά και ιδιάζοντα αυτά τοπόσημα, εκλαμβάνονται αυτομάτως ως σημεία αναφοράς της πόλης, καταλαμβάνοντας θέσεις μειζόνων ή ελασσόνων κομβικών σημείων στον μνημονικό μας χάρτη.
Γεγονός που συνεπάγεται ότι, άσχετα με το αν ένα γλυπτό του είδους αρέσει ή όχι, άσχετα με το αν ένας κάτοικος τo κοιτάζει ή το προσπερνά αδιάφορος, θα ανασύρεται και θα προβάλλεται στο υποσυνείδητο ή και στη συνείδηση, κάθε φορά που η μνήμη του θα ανατρέχει στη σχετική περιοχή της πόλης.
Ο χαρακτήρας και το πνεύμα ενός συγκεκριμένου τόπου, συλλαμβάνεται ως μία ολότητα μνήμης, ιστορίας, μύθου, λόγου, κοινωνικών δομών και ανθρωπογεωγραφικών επικρατειών. Ο τόπος και ο κάθε τόπος, υποβάλλει νοηματικούς κανόνες και όρια, δημιουργώντας παράλληλα νοηματικούς πυρήνες, οι οποίοι εκπέμπουν πολιτισμικά μηνύματα. Οι συναισθηματικοί δεσμοί της κοινωνίας ως προς αυτά, είναι πολύ ισχυροί και αυτό τα καθιστά ‘αιώνια’, ακόμη και όταν τυχόν παύσουν να υπάρχουν.
Στη σύγχρονη εποχή, όπου σημασία έχει η εικόνα, ο σημασιολογικός της πληθωρισμός και η διάχυσή της, οι έννοιες του τοπωνυμίου και του τοποσήμου, των καθοριστικών δηλαδή σημείων προσδιοριστικής και καθοριστικής αναφοράς ενός τόπου, έχουν αλλάξει ριζικά. Πολλά παλιά τοπωνύμια και τοπόσημα ξεθωριάζουν και αντικαθίστανται από άλλα, ασήμαντα, εφήμερα, αναλώσιμα και φορτισμένα μόνο καταναλωτικά.
Ο επικοινωνιακός βομβαρδισμός που δεχόμαστε όλοι μας και κυρίως η νεολαία μας, όπου προβάλλονται διαρκώς παγκοσμιοποιημένα καταναλωτικά πρότυπα και συμπεριφορές, τείνουν να ξεθωριάσουν, αν όχι να εξαφανίσουν, την τοπωνυμία και την τοποσημία της ιστορίας μας.
Η μοναδική μας αντίσταση είναι η μνήμη μας, τουλάχιστον ως ελάχιστη ένδειξη σεβασμού προς αυτή καθ’ εαυτή την ιστορία του τόπου μας.
Δυστυχώς, στην χώρα μας και κυρίως στην πόλη μας την Θεσσαλονίκη, έχουμε πάμπολλα παραδείγματα ιστορικής ασέβειας και αναλγησίας, με την καταστροφή ή το καταχώνιασμα σημαντικών και επωνύμων τεκμηρίων της δισχιλιετούς και πλέον παρουσίας μας στον χώρο αυτόν, με ό,τι αυτό συνεπάγεται, κυρίως ως βίαιη ρήξη με την ιστορική συνέχεια και σύνδεση του παρόντος με το παρελθόν μας.
..........................................................
Η αποτύπωση της ιστορίας στο έδαφος, καθώς και η σημασιολογική και σημειολογική ονοματολογία των σημείων αναφοράς των επί μέρους στοιχείων της, αναφέρεται στην ιστορική διαδρομή ενός οικισμού, μιας πόλης, ενός έθνους και την καθορίζουν δυο βασικές συνιστώσες: Οι Άνθρωποι και ο Τόπος.
Ανάμεσα σ' αυτές, υφαίνεται και δομείται η προσωπικότητα των κατοίκων, η ιδεολογία τους, ο πολιτισμός τους, η πολιτική ιστορία τους, η οικονομία τους, το πολίτευμά τους και γενικότερα σκιαγραφείται η πολυσχιδής φυσιογνωμία τους.
Για να αποσαφηνίσουμε τις έννοιες μεταξύ τοπόσημου και τοπωνυμίου, ας αναφέρουμε επιγραμματικά τα εξής:
Σε αντίθεση, τώρα, με την τυχαιότητα των διαφόρων γεωφυσικών ή αστικών χαρακτηριστικών, που αξιοποιούνται από τον εγκέφαλο μας ως σημεία αναφοράς, υπάρχει και μια ειδική κατηγορία τοποσήμων, τα οποία έχουν τοποθετηθεί επί τούτου.
Πρόκειται για τα ποικίλα αγάλματα και άλλα γλυπτά που βρίσκονται κατεσπαρμένα σε όλες σχεδόν τις πόλεις του κόσμου. Τα έργα αυτά, είναι προορισμένα να ξεχωρίζουν, και σε συνδυασμό με το γεγονός ότι συνήθως δεσπόζουν σε πλατείες ή άλλους ανοιχτούς χώρους, εντυπώνονται στέρεα στο υποσυνείδητο των κατοίκων.
Το σημαντικό με τα έργα αυτά είναι ότι, πέρα από τη διάθεση που διαμορφώνουν, λειτουργούν για τον εγκέφαλο ως τοπόσημα χώρων ή περιοχών. Και όπως είδαμε, η νοητική μας αποτύπωση του αστικού ιστού, έχει ακριβώς τη μορφή ιστού, του οποίου οι άξονες ενώνουν μεταξύ τους διαφορετικά σημεία αναφοράς.
Έτσι, τα χτυπητά και ιδιάζοντα αυτά τοπόσημα, εκλαμβάνονται αυτομάτως ως σημεία αναφοράς της πόλης, καταλαμβάνοντας θέσεις μειζόνων ή ελασσόνων κομβικών σημείων στον μνημονικό μας χάρτη.
Γεγονός που συνεπάγεται ότι, άσχετα με το αν ένα γλυπτό του είδους αρέσει ή όχι, άσχετα με το αν ένας κάτοικος τo κοιτάζει ή το προσπερνά αδιάφορος, θα ανασύρεται και θα προβάλλεται στο υποσυνείδητο ή και στη συνείδηση, κάθε φορά που η μνήμη του θα ανατρέχει στη σχετική περιοχή της πόλης.
Ο χαρακτήρας και το πνεύμα ενός συγκεκριμένου τόπου, συλλαμβάνεται ως μία ολότητα μνήμης, ιστορίας, μύθου, λόγου, κοινωνικών δομών και ανθρωπογεωγραφικών επικρατειών. Ο τόπος και ο κάθε τόπος, υποβάλλει νοηματικούς κανόνες και όρια, δημιουργώντας παράλληλα νοηματικούς πυρήνες, οι οποίοι εκπέμπουν πολιτισμικά μηνύματα. Οι συναισθηματικοί δεσμοί της κοινωνίας ως προς αυτά, είναι πολύ ισχυροί και αυτό τα καθιστά ‘αιώνια’, ακόμη και όταν τυχόν παύσουν να υπάρχουν.
Στη σύγχρονη εποχή, όπου σημασία έχει η εικόνα, ο σημασιολογικός της πληθωρισμός και η διάχυσή της, οι έννοιες του τοπωνυμίου και του τοποσήμου, των καθοριστικών δηλαδή σημείων προσδιοριστικής και καθοριστικής αναφοράς ενός τόπου, έχουν αλλάξει ριζικά. Πολλά παλιά τοπωνύμια και τοπόσημα ξεθωριάζουν και αντικαθίστανται από άλλα, ασήμαντα, εφήμερα, αναλώσιμα και φορτισμένα μόνο καταναλωτικά.
Ο επικοινωνιακός βομβαρδισμός που δεχόμαστε όλοι μας και κυρίως η νεολαία μας, όπου προβάλλονται διαρκώς παγκοσμιοποιημένα καταναλωτικά πρότυπα και συμπεριφορές, τείνουν να ξεθωριάσουν, αν όχι να εξαφανίσουν, την τοπωνυμία και την τοποσημία της ιστορίας μας.
Η μοναδική μας αντίσταση είναι η μνήμη μας, τουλάχιστον ως ελάχιστη ένδειξη σεβασμού προς αυτή καθ’ εαυτή την ιστορία του τόπου μας.
Δυστυχώς, στην χώρα μας και κυρίως στην πόλη μας την Θεσσαλονίκη, έχουμε πάμπολλα παραδείγματα ιστορικής ασέβειας και αναλγησίας, με την καταστροφή ή το καταχώνιασμα σημαντικών και επωνύμων τεκμηρίων της δισχιλιετούς και πλέον παρουσίας μας στον χώρο αυτόν, με ό,τι αυτό συνεπάγεται, κυρίως ως βίαιη ρήξη με την ιστορική συνέχεια και σύνδεση του παρόντος με το παρελθόν μας.
..........................................................
Αναφέρω περιπτώσεις αποτυχημένης προσπάθειας δημιουργίας ή επιβολής τοποσήμων, τα οποία φυσικά δεν ευδοκίμησαν, ακριβώς επειδή δεν προέκυψαν μέσα από την ιστορική συνείδηση της κοινωνίας.
Όπως ελέχθη προηγουμένως, κάθε τοπόσημο, άλλο σε μεγαλύτερο και άλλο σε μικρότερο βαθμό, εξυπηρετεί τις χρηστικές-πρακτικές ανάγκες του ανθρώπου, σε συνδυασμό με την συμβολική-συναισθηματική χροιά, την οποία αποκτά.
Η προσπάθεια δημιουργίας τεχνητών αναγκών με συναισθηματική χροιά, συνήθως είναι αποτυχημένη
Η απάτη του νεόκοπου κράτους της Π.Γ.Δ.Μ., η αποτυχημένη προσπάθεια να οικειοποιηθεί το Αστέρι της Βεργίνας για γεωπολιτικούς σκοπούς, ήταν για να καλύψει την ιστορική προχριστιανική του ανυπαρξία (από τον 7ο μ.Χ. αιώνα στον χώρο) και να «καρπωθεί» αποκλειστικά το όνομα Μακεδονία, ενώ κατέχει μόνον το 39% του εδάφους της (σε σχέση με το 51% της ελληνικής), καθώς επίσης να ορέγεται οφέλη και εδάφη για εσωτερική κατανάλωση, σε μία αγωνιώδη προσπάθεια συγκόλλησης των ανομοιογενών πληθυσμιακών ομάδων που την απαρτίζουν.
Μπορούμε επομένως να κατανοήσουμε την μεγάλη σημασία και αξία των συμβόλων, πέραν της κοινωνικής τους αξίας, ως προς την ιστορική και κοινωνική τους εμβέλεια.
Δεν είναι τυχαίο λοιπόν, ότι τα τοπόσημα και τα τοπωνύμια γίνονται ενίοτε και αντικείμενα ιστορικής και πολιτικής εκμετάλλευσης, ως ψευδή και κλεψίτυπα τεκμήρια μιάς δήθεν μεγάλης ιστορικότητας ενός τόπου, βασιζόμενα κυρίως στην ιστορική άγνοια του πληθυσμού αναφοράς τους ή στην αβελτηρία και νωχέλεια εκείνων που θα έπρεπε να πιέσουν εγκαίρως για την αποτροπή αυτής της ψευδο-αρχαίας Ντίσνεϋλαντ.
Όπως ελέχθη προηγουμένως, κάθε τοπόσημο, άλλο σε μεγαλύτερο και άλλο σε μικρότερο βαθμό, εξυπηρετεί τις χρηστικές-πρακτικές ανάγκες του ανθρώπου, σε συνδυασμό με την συμβολική-συναισθηματική χροιά, την οποία αποκτά.
Η προσπάθεια δημιουργίας τεχνητών αναγκών με συναισθηματική χροιά, συνήθως είναι αποτυχημένη
Η απάτη του νεόκοπου κράτους της Π.Γ.Δ.Μ., η αποτυχημένη προσπάθεια να οικειοποιηθεί το Αστέρι της Βεργίνας για γεωπολιτικούς σκοπούς, ήταν για να καλύψει την ιστορική προχριστιανική του ανυπαρξία (από τον 7ο μ.Χ. αιώνα στον χώρο) και να «καρπωθεί» αποκλειστικά το όνομα Μακεδονία, ενώ κατέχει μόνον το 39% του εδάφους της (σε σχέση με το 51% της ελληνικής), καθώς επίσης να ορέγεται οφέλη και εδάφη για εσωτερική κατανάλωση, σε μία αγωνιώδη προσπάθεια συγκόλλησης των ανομοιογενών πληθυσμιακών ομάδων που την απαρτίζουν.
Μπορούμε επομένως να κατανοήσουμε την μεγάλη σημασία και αξία των συμβόλων, πέραν της κοινωνικής τους αξίας, ως προς την ιστορική και κοινωνική τους εμβέλεια.
Δεν είναι τυχαίο λοιπόν, ότι τα τοπόσημα και τα τοπωνύμια γίνονται ενίοτε και αντικείμενα ιστορικής και πολιτικής εκμετάλλευσης, ως ψευδή και κλεψίτυπα τεκμήρια μιάς δήθεν μεγάλης ιστορικότητας ενός τόπου, βασιζόμενα κυρίως στην ιστορική άγνοια του πληθυσμού αναφοράς τους ή στην αβελτηρία και νωχέλεια εκείνων που θα έπρεπε να πιέσουν εγκαίρως για την αποτροπή αυτής της ψευδο-αρχαίας Ντίσνεϋλαντ.
